Nuôi dạy con là lĩnh vực bị xem nhẹ nhất trong điều trị sức khỏe tâm thần vị thành niên

Hướng dẫn cho phụ huynh cần được tích hợp vào quy trình chăm sóc sức khỏe tâm thần

Các điểm chính:

• Dù vai trò của việc nuôi dạy con đã được chứng minh là quan trọng, nhưng chủ đề này vẫn thường xuyên bị bỏ qua trong quá trình điều trị sức khỏe tâm thần cho trẻ và thanh thiếu niên.
• Các phương pháp can thiệp dựa trên bằng chứng dành cho phụ huynh đã tồn tại, nhưng vẫn chưa được ứng dụng rộng rãi trong thực tiễn.
• Tất cả chuyên gia sức khỏe tâm thần – dù ở vai trò nào – nên coi việc đồng hành và hướng dẫn phụ huynh là một phần không thể thiếu trong quá trình điều trị.

Nhiều chuyên gia sức khỏe tâm thần làm việc với người lớn thường nửa đùa nửa thật rằng: lý do họ chọn không làm việc với trẻ em và thanh thiếu niên không phải vì ngại trẻ nhỏ, mà vì… ngại làm việc với phụ huynh.

Đáng tiếc là, ngay cả những người đã chọn gắn bó sự nghiệp với lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần cho giới trẻ cũng thường bỏ qua – hoặc chủ động né tránh – các cơ hội can thiệp sâu vào vấn đề nuôi dạy con cái.

Ngược lại, hàng loạt nghiên cứu đã khẳng định rằng việc nuôi dạy con là một trong những yếu tố ảnh hưởng lớn nhất đến sự phát triển tâm lý – hành vi của trẻ.

Thậm chí, chất lượng nuôi dạy càng có ý nghĩa đặc biệt với những đứa trẻ có khí chất “khó nuôi”, dễ kích động hoặc nhạy cảm.
→ Nói cách khác, càng là trẻ dễ bị tổn thương, vai trò của cha mẹ càng then chốt – có thể quyết định hướng phát triển tích cực hay tiêu cực.Sự Thiếu Tập Trung Vào Vai Trò Làm Cha Mẹ Trong Điều Trị Sức Khỏe Tâm Thần

Mặc dù đã có nhiều bằng chứng cho thấy việc hỗ trợ trực tiếp cha mẹ đóng vai trò quan trọng trong điều trị sức khỏe tâm thần vị thành niên, nhưng trên thực tế, hướng dẫn nuôi dạy con vẫn thường xuyên bị các chuyên gia sức khỏe tâm thần thuộc nhiều lĩnh vực bỏ qua. Trong điều trị bằng tâm thần học, cha mẹ thường có mặt trong các buổi hẹn, tuy nhiên hình thức thăm khám phổ biến hiện nay – chủ yếu là “kiểm tra thuốc” (med check) – lại không tạo điều kiện cho những cuộc trao đổi sâu sắc về các vấn đề liên quan đến nuôi dạy trẻ, kể cả khi vấn đề đã rất rõ ràng. Hệ quả là trẻ em có nguy cơ bị lạm dụng thuốc tâm thần nhiều hơn mức cần thiết.

Trong các buổi tham vấn hay trị liệu tâm lý, cha mẹ lại thường bị chủ động loại khỏi phiên làm việc để đảm bảo trẻ có không gian an toàn và bảo mật, giúp các em cảm thấy thoải mái khi chia sẻ. Tuy đây là một cách tiếp cận xuất phát từ thiện chí, nhưng lại thường không đầy đủ. Điều đáng tiếc là sự thiếu vắng vai trò của cha mẹ trong quá trình trị liệu dễ dẫn đến việc tập trung quá mức vào việc giúp trẻ học cách “đối phó” với một môi trường gia đình tiêu cực, thay vì hỗ trợ cả gia đình cùng thay đổi và xây dựng một môi trường sống lành mạnh, tích cực hơn cho trẻ.

Tại sao các vấn đề liên quan đến việc nuôi dạy con lại thường xuyên bị bỏ qua trong quá trình điều trị sức khỏe tâm thần? Có thể có nhiều nguyên nhân đồng thời tác động. Trước hết, các cuộc trò chuyện về cách nuôi dạy con thường khó khăn và đôi khi khá nhạy cảm. Để có thể trao đổi một cách hỗ trợ, không mang tính phán xét, đòi hỏi chuyên gia phải có kỹ năng giao tiếp tinh tế và giàu sự thấu cảm. Mặc dù đào tạo chuyên môn có thể hỗ trợ phần nào, nhưng thực tế là hầu hết các chương trình đào tạo chuẩn cho các chuyên ngành sức khỏe tâm thần hiện nay vẫn rất hạn chế trong việc trang bị kiến thức và kỹ năng làm việc trực tiếp với cha mẹ.

Thứ hai, yếu tố hậu cần cũng là một rào cản không nhỏ. Việc liên hệ và mời cha mẹ tham gia trị liệu không phải lúc nào cũng dễ dàng, đặc biệt khi buổi trị liệu diễn ra tại trường học hoặc qua hình thức trực tuyến. Hơn nữa, chuyên gia phải sắp xếp thời gian để làm việc với cả trẻ và cha mẹ – mà lý tưởng là nên có những buổi trò chuyện riêng với phụ huynh để đảm bảo sự cởi mở, trung thực mà không làm suy yếu vai trò của họ trước mặt con cái. Trong một số trường hợp, trẻ cũng có thể cảm thấy lo lắng hoặc không thoải mái khi chuyên gia nêu trực tiếp các vấn đề liên quan đến cha mẹ, do sợ bị trừng phạt hoặc trả đũa sau đó.

Cuối cùng, thực hành trị liệu hiện nay có thể đang là một phản ứng “quá đà” với thời kỳ trước, khi phụ huynh thường bị đổ lỗi cho hầu hết mọi vấn đề tâm lý của con cái – kể cả những rối loạn như tự kỷ. Trớ trêu thay, ngay cả khi cha mẹ bị đổ lỗi trong quá khứ, thì họ vẫn hiếm khi nhận được sự hỗ trợ thiết thực để thay đổi hành vi nuôi dạy con theo hướng tích cực hơn.

Thật trớ trêu, các chương trình hướng dẫn cha mẹ dựa trên nghiên cứu khoa học hiện đã khá phổ biến trong cộng đồng và chứng minh được hiệu quả rõ rệt trong việc cải thiện sức khỏe tâm thần cho trẻ. Các mô hình như Liệu pháp tương tác cha mẹ – trẻ (PCIT) hay Đào tạo kỹ năng quản lý hành vi cho phụ huynh (Parent Management Training) đều là những phương pháp can thiệp được kiểm chứng, có thể mang lại thay đổi tích cực và bền vững cho cả trẻ và gia đình. Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất không nằm ở việc thiếu phương pháp, mà ở việc làm sao để phụ huynh thực sự tham gia.

Đây là một trong những nghịch lý phổ biến: những người cần hỗ trợ nhất lại thường ít có khả năng hoặc động lực để tiếp cận dịch vụ. Ngay cả trong những trường hợp đã xác định rõ ràng các vấn đề về nuôi dạy con – chẳng hạn như khi trẻ bị bạo hành hoặc bỏ mặc, các cơ quan bảo vệ trẻ em vẫn thường chỉ đưa ra (hoặc yêu cầu) những chương trình hỗ trợ mang tính hình thức. Những chương trình này thường giống như một bước thủ tục cần hoàn thành, hơn là một can thiệp thực sự giúp cha mẹ thay đổi hành vi và cải thiện mối quan hệ với con.

Chúng ta có thể làm tốt hơn bằng cách nào? Theo quan điểm của tôi, bước đi quan trọng nhất là các chuyên gia sức khỏe tâm thần ở mọi lĩnh vực, cùng với những nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu, cần xem việc hỗ trợ cha mẹ như một phần chính thức trong thực hành lâm sàng – thay vì coi đó là nhiệm vụ của một nhóm chuyên gia riêng biệt, hoặc gạt bỏ hoàn toàn như trong một số mô hình điều trị lỗi thời.

Sự thay đổi này sẽ khả thi hơn nhiều nếu các chương trình đào tạo chuyên môn cho bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý lâm sàng, chuyên viên tham vấn, điều dưỡng tâm thần và các nhà trị liệu đưa nội dung can thiệp và hướng dẫn phụ huynh vào chương trình học chính khóa, như một kỹ năng cốt lõi trong chăm sóc sức khỏe tâm thần toàn diện.

Từ góc độ nghiên cứu, sẽ rất hữu ích nếu có thêm các thử nghiệm lâm sàng đối chứng ngẫu nhiên (randomized controlled trials) so sánh trực tiếp hiệu quả giữa trị liệu cá nhân cho trẻ và can thiệp hướng dẫn cha mẹ, đặc biệt đối với những vấn đề phổ biến như rối loạn lo âu hoặc hành vi chống đối ở trẻ vị thành niên (có thể một số nghiên cứu như vậy đã tồn tại). Ngoài ra, các cơ quan quản lý và giám sát chất lượng dịch vụ tại các phòng khám sức khỏe tâm thần công lập nên theo dõi, đánh giá và khuyến khích lồng ghép công việc với phụ huynh vào quy trình trị liệu tiêu chuẩn.

Việc nuôi dưỡng một đứa trẻ có khó khăn về cảm xúc – hành vi là một thử thách lớn, và những người đang gánh vác trọng trách này xứng đáng nhận được sự hỗ trợ thiết thực và liên tục từ hệ thống y tế và trị liệu. Dù việc sử dụng thuốc hoặc dạy trẻ các kỹ năng đối phó là cần thiết trong một số trường hợp, chúng ta không nên xem đó là lối tắt để né tránh một phần công việc khó khăn nhưng thiết yếu – hướng dẫn cha mẹ – vốn cần được nhìn nhận là một thành tố không thể thiếu trong mô hình chăm sóc sức khỏe tâm thần toàn diện và bền vững.

Tác giả : David Rettew M.D.

Dịch và hiệu đính : Phương Anh

Nguồn: Psychologytoday