Các đoàn tàu chạy trong các công viên thường có những đường ray ngoằn ngoèo, chạy lên với tốc độ chậm và nhanh dần khi lao xuống. Bạn biết điều gì sẽ xảy ra tiếp theo và một khi đã leo lên thì bạn không có cách nào để xuống vào lúc đó. Lúc đó bạn sẽ cảm thấy lòng bàn tay đổ mồ hôi, tim đập nhanh, và luôn tự động viên bản thân khi chiếc tàu chuẩn bị lao xuống dốc.
Sợ hãi là gì?
Sợ là một trong những cảm xúc cơ bản nhất của con người. Nó được hệ thống thần kinh thiết lập và hoạt động như một bản năng của con người. Từ khi chúng ta còn nhỏ, chúng ta được trang bị những bản năng sống cần thiết để ứng phó với sự sợ hãi khi chúng ta cảm thấy có điều nguy hiểm hoặc cảm thấy không an toàn.
Nỗi sợ hãi bảo vệ chúng ta. Nó làm cho chúng ta cảnh giác trước các nguy cơ và chuẩn bị để đối phó với nỗi sợ hãi. Cảm giác sợ hãi là điều bình thường và hữu ích trong một số trường hợp. Sợ hãi có thể giống như một dấu hiệu cảnh báo rằng chúng ta phải cẩn thận.
Giống như tất cả các cảm xúc khác trong cơ thể, nỗi sợ hãi có thể chia ra làm nhiều mức nhẹ, trung bình, hay mạnh, điều đó còn tùy thuộc vào mỗi hoàn cảnh ta gặp phải và con người. Nỗi sợ hãi có lúc ngắn song có lúc dài.
Nỗi sợ hãi biểu hiện ra sao?
Khi chúng ta cảm thấy nguy hiểm, não bộ ngay lập tức có phản ứng, và gửi đi tín hiệu kích hoạt hệ thần kinh. Điều này gây ra phản ứng cơ thể, chẳng hạn như nhịp tim nhanh hơn, thở nhanh và tăng huyết áp. Lượng máu được bơm cho các cơ trong cơ thể để chuẩn bị cho các hoạt động thể chất (như chạy hoặc chiến đấu). Ra mồ hôi để giữ cho cơ thể mát mẻ. Một số người có thể nhận thấy những cảm giác trong dạ dày, đầu, ngực, chân, hoặc tay. Những cảm giác đó có thể nhẹ hoặc mạnh.
Phản ứng này được gọi là “chống hoặc bỏ chạy” bởi vì đó chính xác là những gì cơ thể đang chuẩn bị để làm: chống lại nguy hiểm hoặc bỏ chạy nhanh. Cơ thể bạn lúc đó vẫn sẽ ở trạng thái chiến đấu cho đến khi não nhận được một thông điệp rõ ràng và không còn phản ứng.
Đôi khi bạn sợ hãi bởi những điều đầy ngạc nhiên và bất ngờ (như tiếng ồn lớn), ngay cả khi nó không thực sự nguy hiểm. Đó là bởi vì phản ứng sợ hãi được kích hoạt ngay lập tức, và nhanh hơn một vài giây so với phần suy nghĩ của não có thể xử lý hoặc để đánh giá chuyện gì đang xảy ra. Ngay khi não nhận đủ thông tin để nhận ra rằng không có gì nguy hiểm (“Ồ, nó chỉ là một quả bong bóng nổ”), não bộ ngay lập tức sẽ gửi đi thông tin và sợ hãi kết thúc. Tất cả điều này có thể xảy ra chỉ trong một vài tíc tắc.
Các nỗi lo sợ mà con người có
Sợ hãi là từ mà chúng ta sử dụng để mô tả phản ứng cảm xúc của chúng ta đối với những việc nguy hiểm. Nhưng từ “sợ hãi” cũng được sử dụng theo một cách khác: để nói về mối nỗi lo.
Mọi người sợ sự vật hoặc tình huống khiến họ cảm thấy không an toàn hoặc không chắc chắn. Ví dụ, một người bơi không giỏi có thể cảm thấy sợ hãi khi gặp phải nơi có mực nước sâu. Trong trường hợp này, nỗi sợ hãi là hữu ích vì nó cảnh báo người đó phải chú ý đến sự an toàn. Mọi người có thể vượt qua nỗi sợ hãi này bằng cách học bơi.
Một nỗi sợ hãi có thể được chấp nhận nếu nó cảnh báo cho một người về mức độ nguy hiểm và để giữ an toàn. Nhưng đôi khi có những sự sợ hãi không cần thiết.
Nhiều người sợ hãi khi nói trước đám đông. Cho dù đó chỉ là đọc báo cáo trước lớp học, nói trước một hội đồng, hoặc thậm chí chỉ là đọc những dòng chữ ở sân chơi. Nói trước đám đông là một trong những nỗi sợ hãi phổ biến nhất thường gặp ở mọi người.
Mọi người có xu hướng né tránh những tình huống hoặc những điều khiến họ sợ hãi. Nhưng điều này không giúp họ vượt qua nỗi sợ hãi, mà trái ngược lại, trên thực tế nó khiến mọi thứ tệ hơn. Việc không dám đối mặt với nỗi sợ hãi chỉ khiến cho việc sợ hãi ngày càng lớn lên.
Mọi người có thể vượt qua những nỗi sợ bằng cách tạo ra cơ hội cho mình để tìm hiểu và dần dần quen với điều hay tình huống khiến họ e dè. Ví dụ, những người sợ bay có thể trở nên quen với những cảm giác không quen thuộc như khi máy bay cất cánh hoặc ở trong tình trạng hỗn loạn. Họ học cách chấp nhận và có quan sát những gì người khác làm để thư giãn và tận hưởng chuyến bay. Dần dần họ học được cách đối mặt với nỗi sợ hãi.
Lo sợ khi còn bé
Việc bạn lo sợ là điều bình thường khi còn bé. Đó là bởi sợ hãi là phản ứng tự nhiên trước những việc không chắc chắn và dễ bị tổn thương, và phần lớn những gì mà trẻ em sợ hãi là những thứ mới mẻ và không quen thuộc.
Trẻ nhỏ thường có những nỗi sợ hãi về bóng tối, ở một mình, những người xa lạ, quái vật hoặc những sinh vật đáng sợ không có thật. Trẻ em trong độ tuổi đi học có thể sợ hãi khi có bão hoặc trong việc lần đầu tiên ngủ một mình. Khi chúng lớn lên và trong quá trình học hỏi, với sự hỗ trợ của người lớn, hầu hết trẻ em đều có thể từ từ chinh phục nỗi sợ hãi và trưởng thành hơn.
Một số trẻ nhạy cảm hơn với những nỗi sợ hãi và có thể gặp khó khăn khi vượt qua. Khi những nỗi sợ hãi vượt ra ngoài độ tuổi mong đợi, đó có thể là một dấu hiệu cho thấy ai đó quá sợ hãi hoặc lo lắng quá mức. Những người có nỗi sợ hãi quá lớn cần được giúp đỡ và hỗ trợ để họ vượt qua.
Ám ảnh
Nỗi ám ảnh là một phản ứng sợ hãi mãnh liệt đối với một vật hoặc tình huống cụ thể. So với nỗi ám ảnh, thì nỗi sợ hãi không có những nguy cơ tiềm ẩn hay nguy hiểm. Song đối với người có nỗi ám ảnh, sự nguy hiểm được cảm nhận rõ rệt vì sợ hãi quá mức.
Nỗi ám ảnh khiến cho mọi người lo lắng, sợ hãi, cảm thấy khó chịu và muốn né tránh những điều hoặc tình huống mà họ e sợ vì những cảm giác sợ hãi là quá lớn. Vì vậy, có nỗi ám ảnh có thể can thiệp vào các hoạt động bình thường của một người trong cuộc sống. Ví dụ một người có ám ảnh về chó có thể cảm thấy ngại đi bộ đến trường bởi có thể do họ nhìn thấy một con chó trên đường. Một ví dụ khác, có người cảm thấy ám ảnh bởi thang máy khiến họ sẽ tránh dùng thang máy, họ sẽ chọn việc đi thang bộ thay vì đi thang máy.
Một cô gái với nỗi ám ảnh về những cơn bão có thể sợ đi học nếu dự báo thời tiết thông báo sắp sửa có bão. Cô ấy cảm thấy khủng khiếp và sợ hãi khi bầu trời biến đổi. Một người đàn ông có nỗi ám ảnh xã hội cảm thấy sợ hãi khi nói hoặc phải tương tác trước đám đông, cũng có thể sẽ sợ phải trả lời các câu hỏi trong lớp, hay việc báo cáo hoặc nói chuyện với bạn cùng lớp trong phòng ăn trưa.
Việc này có thể gây mệt mỏi và khó chịu khi nỗi sợ hãi trở nên mãnh liệt đi kèm với đó là một nỗi ám ảnh. Việc này có thể khiến bạn mất đi nhiều cơ hội trong cuộc sống. Có thể bạn sẽ cảm thấy bối rối hoặc xấu hổ khi cảm thấy sợ những vật hoặc những thứ không đáng sợ.
Đôi khi, người ta bị trêu chọc về nỗi sợ hãi. Ngay cả khi người trêu chọc không có ý xấu thì việc trêu chọc chỉ làm cho tình hình trở nên tồi tệ hơn.
Nguyên nhân gây ra nỗi ám ảnh?
Một số nỗi ám ảnh thường phát triển khi có ai đó phải trải qua những việc đáng sợ với những điều hoặc tình huống cụ thể. Trong não bộ có một cấu trúc nhỏ gọi là hạch hạnh nhân với chức năng theo dõi những việc bạn phải trải qua mà đem lại cho bạn những xúc cảm mạnh mẽ. Khi một việc hay một tình huống nào đó kích hoạt phản ứng sợ hãi mạnh mẽ, các hạch hạnh nhân sẽ cảnh báo người đó bằng cách kích hoạt phản ứng sợ hãi mỗi khi họ gặp hoặc nghĩ đến việc hay tình huống nguy hiểm.
Khi phải trải qua một tình huống đáng sợ, con người có thể sẽ có những nỗi ám ảnh nhất định về việc đó. Có những người khi nhìn vào bức ảnh của một con ong, hoặc nhìn thấy một con ong từ xa, hoặc thậm chí đi bộ gần nơi có thể có ong đều có thể gây ra sự ám ảnh.
Mặc dù đôi lúc có thể có những lúc nỗi ám ảnh có mà không có bất cứ chuyện gì xảy ra. Ví dụ một vài người có thể nhạy cảm với những nỗi sợ hãi vì bẩm sinh họ sinh ra đã vậy, do cấu trúc gen trong cơ thể họ được thừa hưởng. Những người có những nỗi sợ hãi hoặc lo lắng lúc còn nhỏ có thể có nhiều hơn một nỗi ám ảnh.
Có một nỗi ám ảnh không phải là dấu hiệu của sự yếu đuối hoặc chưa trưởng thành. Đó là một phản ứng mà não đã phát ra để bảo vệ con người. Nó giống như hệ thống cảnh báo của não gây ra một báo động giả, tạo ra sự sợ hãi để tránh khỏi các trường hợp nguy hiểm. Tuy nhiên bởi tín hiệu của não đôi lúc phát ra hơi quá so với tình huống thực tế khiến con người cảm thấy sợ hãi hơn so với thực tế.
Vượt qua nỗi ám ảnh
Mọi người có thể học cách để vượt qua nỗi ám ảnh bằng cách dần dần đối mặt với nỗi sợ hãi của họ. Điều này không dễ dàng lúc ban đầu. Điều này đòi hỏi phải có sự sẵn sàng và dũng cảm. Đôi khi người ta cần đến sự trợ giúp từ một nhà trị liệu để hướng dẫn họ.
Vượt qua nỗi ám ảnh thường bắt đầu với việc đưa ra một danh sách dài liệt kê những nỗi sợ hãi của người đó theo thứ tự từ thấp đến cao. Ví dụ: với nỗi ám ảnh về chó, có thể bắt đầu bằng những điều người đó ít nhất sợ nhất, chẳng hạn như xem ảnh của một con chó. Dần dần tăng lên các mức chẳng hạn như đứng bên cạnh một người đang chăm sóc chó, cầm vào dây xích của con chó, và đi bộ cùng một con chó.
Dần dần với sự hỗ trợ, họ sẽ cố gắng đối mặt với từng hành động đã được liệt kê trong danh sách, trước tiên là đối mặt với thứ ít sợ nhất. Tất nhiên họ không bị buộc phải làm bất cứ điều gì cho đến khi nào họ cảm thấy thoải mái nhất.
Một chuyên gia trị liệu cũng có thể giúp đỡ và chỉ cho người có một nỗi ám ảnh chó cách để tiếp cận, và đi bộ cùng một chú chó. Và họ đương nhiên sẽ có suy nghĩ có những điều tệ sẽ xảy ra nếu họ đến gần con chó. Hãy nói về điều này với bác sĩ, họ sẽ giúp. Chỉ khi mọi người thấy rằng những gì họ sợ hãi không thực sự có thật, họ sẽ mới cảm thấy tin tưởng và thấy nhẹ nhõm hơn.
Một nhà trị liệu cũng có thể dạy bạn các phương pháp thư giãn như các tập thở, thư giãn cơ, hoặc nói chuyện nhẹ nhàng. Điều này có thể giúp mọi người cảm thấy thoải mái và sẵn sàng để đối mặt với những nỗi lo được liệt kê trong danh sách của họ.
Khi ai đó quen với nỗi sợ hãi về một vật hoặc tình huống, não bộ sẽ có sự điều chỉnh phản ứng và vượt qua nỗi ám ảnh.
Thông thường, phần khó nhất khi phải vượt qua nỗi ám ảnh là lúc mới bắt đầu. Một khi họ đã quyết định đối mặt và nhận được sự giúp đỡ, hỗ trợ kịp thời và đúng cách, họ sẽ vượt qua được nỗi ám ảnh rất nhanh.
Lược dịch: Nguyễn Ánh Linh
Nguồn: D’ Arcy Lyness, Ph D
Hiệu đính: Nguyễn Hằng